लैंगिक हिंसा विरुद्धका अभियानः एक आवश्यक कदम

लैंगिक हिंसा एक गम्भीर समस्या हो जसले विश्वभरिका लाखौं महिला र पुरुषलाई प्रत्यक्ष रूपमा असर पुर्याउँछ। यो हिंसा शारीरिक, मानसिक, यौन, र भावनात्मक रूपमा व्यक्तिको जीवनलाई नष्ट गर्न सक्छ। लैंगिक हिंसा विरुद्धका अभियानहरूले यस समस्याको महत्त्वलाई उजागर गर्न, पीडितको संरक्षण गर्न, र समाजमा समानता ल्याउनका लागि काम गर्दै आएका छन्। यी अभियानहरूको उद्देश्य भनेको लैंगिक हिंसा अन्त्य गर्नु र समान अधिकारका लागि सशक्त आन्दोलन सिर्जना गर्नु हो।

लैंगिक हिंसा भन्नाले कुनै व्यक्तिलाई उसकै लिंगको आधारमा गरिने हिंसा, दुर्व्यवहार, वा शोषणलाई जनाउँछ। यसमा शारीरिक हिंसा (जस्तै– मारपिट, प्रहार, हत्या), यौन हिंसा (जस्तै– बलात्कार, यौन उत्पीडन), मानसिक र भावनात्मक हिंसा (जस्तै– तीतो शब्द प्रयोग गरेर मानसिक पीडा दिनु), र आर्थिक हिंसा (जस्तै– सम्पत्ति नियन्त्रण वा आर्थिक दमन) समावेश छन्। यो हिंसा केवल महिला र केटीलाई मात्र होइन, पुरुष र केटाहरूसमेत यसको शिकार बन्न सक्छन्, तर विश्वभरिका तथ्यानुसार महिलाहरू यसको प्रमुख शिकार हुने गर्दछन्।

लैंगिक हिंसा विरुद्धका अभियानहरू
लैंगिक हिंसा विरुद्धका अभियानहरूले यो समस्या समाजका सबै वर्ग र क्षेत्रहरूमा चासो र जागरूकता फैलाउने काम गरेका छन्। यी अभियानहरूको उद्देश्य भनेको हिंसा रोकथाम गर्नु, हिंसा भएका व्यक्तिहरूलाई सहायता प्रदान गर्नु, र समानता र मानव अधिकारका लागि संघर्ष गर्नु हो। केही प्रमुख अभियानहरू यस प्रकार छन्ः

१६ दिनको सक्रियता अभियान
यो अभियान प्रत्येक वर्ष नोभेम्बर २५ देखि डिसेम्बर १० सम्म चलाइन्छ, जसको उद्देश्य लैंगिक हिंसा विरुद्ध जागरूकता फैलाउनु हो। यो अभियानले शारीरिक, मानसिक र यौन हिंसाको विरुद्धमा बोल्न र समाजलाई सशक्त बनाउन महत्वपूर्ण भूमिका खेल्दछ।
मिटु आंदोलन
यो एक वैश्विक अभियान हो जसले महिलाहरूलाई आफ्नो यौन दुर्व्यवहारको अनुभव सार्वजनिक गर्नका लागि सशक्त बनाएको छ। यसले महिलाहरूलाई आफ्नो आवाज उठाउन प्रेरित ग¥यो र विश्वभर लैंगिक हिंसाका विरुद्ध एक ठूलो आन्दोलनको रूपमा समावेश भयो।
जेंडर आधारित हिंसाको रोकथाम
यस अभियानले लैंगिक हिंसालाई एक सामाजिक रोगको रूपमा देखेर यसका कारण र प्रभावलाई विश्लेषण गर्दै जागरूकता फैलाउँछ। यो अभियान सरकारले र समाजले समानताका लागि संघर्ष गर्ने एक मजबूत आधार प्रदान गर्दछ।

लैंगिक हिंसा विरुद्ध अभियानहरूको प्रभाव
लैंगिक हिंसा विरुद्धका यी अभियानहरूले विभिन्न सामाजिक र सांस्कृतिक धारा परिवर्तन गर्न ठूलो योगदान पु¥याएका छन्। पहिलो चरणमा, यस्ता अभियानहरूले महिलाहरूलाई आफ्नो अधिकार र आवाजको महत्त्व बुझाउन मद्दत पु¥याउँछन्। यसले हिंसाका शिकार भएका व्यक्तिहरूलाई समर्थन र सहायता प्राप्त गर्नका लागि वातावरण सिर्जना गर्दछ। साथै, यसले सरकारलाई दायित्वपूर्ण कदमहरू लिन प्रोत्साहित गर्दछ र समुदायलाई लैंगिक हिंसा विरुद्धको लडाइँमा सक्रिय बनाउँछ।
लैंगिक हिंसा विरुद्धका अभियानहरूले समाजमा लैंगिक समानता र मानव अधिकारको महत्त्वलाई उचाल्छन्। यी अभियानहरूको महत्त्व केवल हिंसा विरुद्धको चेतना फैलाउन सीमित छैन, बरु तिनीहरूले समग्र रूपमा सामाजिक र सांस्कृतिक परिवर्तन ल्याउने कार्य पनि गर्छन्। यहाँ हामी यसका केही प्रमुख महत्त्वपूर्ण पक्षहरूको बारेमा चर्चा गर्नेछौं।

१. जागरूकता र चेतना फैलाउन
लैंगिक हिंसा विरुद्धका अभियानहरूको पहिलो र प्रमुख उद्देश्य समाजमा यस विषयमा जागरूकता फैलाउनु हो। धेरै जसो समाजहरूमा लैंगिक हिंसाको मुद्दा अझै पनि गम्भीरतासाथ बहसमा आउने कुरा छैन। यसका बारेमा खुल्ला कुरा नगर्ने र यसलाई व्यक्तिगत मामिला वा पारिवारिक समस्या मान्ने मानसिकता प्रचलित छ। यी अभियानहरूले त्यस मानसिकता परिवर्तन गर्नका लागि कार्य गर्दैछन्।
जागरूकता फैलाउनका लागि विभिन्न माध्यमहरूको प्रयोग गरिन्छ—जनचेतना अभियानहरू, सामाजिक मिडिया, शैक्षिक कार्यक्रमहरू, र नाट्य वा फिल्म प्रदर्शनका माध्यमबाट। यसले हिंसाका शिकार व्यक्तिहरूलाई आवाज उठाउन प्रोत्साहित गर्दछ र समाजका अन्य वर्गहरूलाई यसका बारेमा गम्भीरता देखाउन मद्दत गर्दछ।

२. हिंसा पीडितको समर्थन र पुनःस्थापना
लैंगिक हिंसा विरुद्धका अभियानहरूले हिंसाका शिकार भएका व्यक्तिहरूलाई भावनात्मक, शारीरिक र कानूनी समर्थन पु¥याउने कार्य पनि गर्छन्। धेरैजसो अवस्थामा, हिंसाका शिकार व्यक्तिहरू डर र असमर्थताको कारण आफूलाई सहारा दिने ठाउँ खोज्न सक्दैनन्। यस्ता अभियानहरूले पुनःस्थापना केन्द्रहरूको स्थापना, मनोवैज्ञानिक परामर्श सेवा, र कानूनी सहायता प्रदान गरेर पीडितको जीवनमा सुधार ल्याउने अवसर प्रदान गर्छन्।
यसले केवल शारीरिक र मानसिक उपचार मात्र होइन, पीडितको सामाजिक पुनःस्थापना र आत्मसम्मानको पुनर्निर्माणमा पनि मद्दत पु¥याउँछ। हिंसाका शिकार व्यक्तिहरूलाई मानसिक र शारीरिक उपचारका साथ साथै उनीहरूको अधिकारको रक्षा गर्ने माध्यम प्रदान गरिन्छ।

३. समानता र मानव अधिकारको प्रवर्द्धन
लैंगिक हिंसा विरुद्धका अभियानहरू मानव अधिकार र समानता का लागि बलियो आवाज उठाउँछन्। यी अभियानहरूले सबै लिङ्गका व्यक्तिहरूलाई समान अधिकारको संरक्षण गर्नका लागि सरकार र संस्थाहरूलाई दबाब दिन्छन्। लैंगिक समानता केवल महिला अधिकारको विषय होइन, बरु सबै लिङ्गका व्यक्तिहरूको समान सम्मान र अधिकारको कुरा हो।
समाजका धेरै अंगहरूले लैंगिक समानताको महत्त्वलाई स्वीकारेका छन्, र यस्ता अभियानहरूले सरकारी र निजी क्षेत्रका नीति निर्माणमा सकारात्मक प्रभाव पार्दै आएका छन्। यस्तो चेतनाले समाजलाई समानता र निवारणका क्षेत्रमा एक कदम अघि बढाउँछ।

४. कानूनी सुधार र न्यायिक प्रणालीको बलियो बनोट
लैंगिक हिंसा विरुद्धका अभियानहरूले सरकार र कानूनी निकायहरूलाई प्रभावकारी कानूनी संरचनाको निर्माणमा उत्प्रेरित गर्छन्। यसले गम्भीर लैंगिक हिंसाका अपराधहरूको न्यायिक कार्यवाहीलाई तेज र प्रभावकारी बनाउँछ। कानूनी सुधारको साथसाथै, यी अभियानहरूले पीडितलाई कानूनी प्रक्रियामा सहज पहुँच सुनिश्चित गर्नका लागि प्रोत्साहित गर्दछ।
यसका साथै, यस्ता अभियानहरूले लैंगिक हिंसाका अपराधीहरूलाई कडा सजायको व्यवस्था गर्न, अपराधीलाई कडा निगरानीमा राख्न र न्यायलाई सुलभ बनाउनका लागि आवश्यक दबाब उत्पन्न गर्छन्। कानूनी प्रावधानहरूलाई अझ बढी प्रभावकारी र स्पष्ट बनाउनु पर्छ, र यस्ता अभियानहरूले त्यस दिशा तर्फ गम्भीर प्रयास गर्दैछन्।

५. समाजमा एक सकारात्मक परिवर्तन ल्याउने
लैंगिक हिंसा विरुद्धका अभियानहरूले समाजको सोचमा परिवर्तन ल्याउँछन्। जब हिंसाविरुद्ध बोल्न र कार्य गर्नका लागि पर्याप्त समर्थन र साधन उपलब्ध हुन्छ, तब समाजमा अस्वीकार्य मान्यताहरू र भेदभाव विरुद्ध जनचेतना फैलिन्छ। यसले समाजमा लिङ्ग आधारित भेदभाव र हिंसा कम गर्न मद्दत पु¥याउँछ।
त्यसको अतिरिक्त, यस्ता अभियानहरूले हिंसा नगर्ने संस्कृतिको प्रोत्साहन गर्छन्। यसले दीर्घकालीन रूपमा लैंगिक हिंसा घटाउने र समानता र मानव अधिकारको सम्मानमा योगदान पु¥याउँछ।

यसरी शुरु भएको थियो १६ दिने अभियान
लैंगिक हिंसा विरुद्धको १६ दिने अभियानको शुरुवात महिला विरुद्धको हिंसा अन्त्यका लागि सन् १९९१ मा सेन्टरफोर ओमन्स ग्लोवल लिडरसीपको सहयोगमा विभिन्न २३ देशका उत्साहित महिला अधिकारकर्मी समुहले गरेको थियो । त्यसपछि हरेक २५ नोभेम्बर देखि १० डिसेम्बरसम्म अन्तर्राष्ट्रिय अभियानका रुपमा विश्वव्यापी रुपमा मनाउँदै आएको पाईन्छ । हाल १६ दिने अभियानलाई विश्वभर मनाउन थालेको ३० वर्ष भइसकेको छ ।

महिलामाथि हुने हिंसा मानवअधिकार हननको सवाल हो भन्ने मान्यता स्थापित गर्दै सोहीअनुरुप काम गर्न सबै राष्ट्र तथा संयुक्त राष्ट्र संघलगायत अन्य राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय सरोकारवाला निकायलाई आह्वान गर्ने यो अभियानको उद्देश्य हो । यो अभियानअन्तर्गत २५ नोभेम्बर देखि १० डिसेम्बरसम्म समुदायदेखि सबै तहसम्म विभिन्न गतिविधि र कार्यक्रम गरिन्छ ।

यसको सन्दर्भ डोमिनिकन गणतन्त्रका मिरावेल परिवारका तीन साहसी दिदी बहिनीहरू पेट्रिया, मिनर्भा र मारियाको तत्कालिन त्रुजिलो तानाशाही सरकारले सन् १९६० नोभेम्बर २५ मा गरेको हत्यासंग जोडिएको छ । त्यसैले यसलाई ल्याटिन अमेरीकी देशमा महिला हिंसा विरुद्धको दिवसको रुपमा मनाउन थालिएको हो । यसरी यी तीन दिदी बहिनीहरूको हत्यालाई महिला विरुद्धको हिंसाको रूपमा लिई महिलावादीहरू द्वारा उनीहरूको सम्झनामा विभिन्न कार्यक्रम आयोजना गर्दै मनाउने परम्पराको सुरुवात गरिएको हो । पछि, सन् १९९९ मा संयुक्त राष्ट्रसंघद्वारा यसलाई आत्मसात गरी नोभेम्बर २५ को दिनलाई संसारभर नै महिला विरुद्धको हिंसा अन्त्यका लागि अन्तर्राष्ट्रिय दिवसको रूपमा स्थापित गरियो ।

साथै सन् १९९१ मा नै क्यानडाका युवाहरुले सेतो रिवन बाँधेर यो दिवस “म हिंसा सहन्न,आफुपनि गर्दिन, र देखेमा प्रतिकार गर्छु” भनी सेतो रिवन अभियान संचालन गरेका थिए ।उक्त समयदेखि सेतोरिवनलाई लैंगिक हिंसा विरुद्ध प्रतिवद्धताको प्रतीकको रुपमा प्रयोग गर्दै आएको पाईन्छ । लिखित इतिहाँसलाइ नियाल्दा नेपालमा महिला विरुद्ध हुने हिंसाका सम्बन्धमा आवाज उठाउने प्रथम महिला योगमाया न्यौपाने हुन् ।

वि सं १९२५ मा नेपालको पुर्वी पहाडको भोजपुरमा जन्मिएकी उनले तत्कालिन नेपाली समाजमा महिलामाथि हुने गरेका अन्याय अत्याचार र कुसंस्कारको विरुद्ध सामाजिक परिवर्तन र महिला अधिकार स्थापनाका लागि सशक्त रुपमा आवाज उठाएकी थिईन् । उनले समाजमा रहेका पित्तृसत्तात्मक सोच, सामाजिक मुल्यमान्यता, शोषण, जातीय विभेद र चरम लैंगिक विभेद विरुद्ध अभियान संचालन गर्दागर्दै वि सं १९९८ मा आफ्ना अनुयायी सहित परिवर्तनका लागि खवरदारी गर्दै जलसमाधि लिएकी थिईन् ।

१६ दिने अभियानको शुरुवात नेपालमा वि सं २०५४ सालदेखि भएको पाईन्छ र यस अवधिमा विविध महिला विरुद्ध हुने हिंसाका सवालमा सचेतनामुलक कार्यक्रमहरु संचालन गरी मनाउँदै आएको छ । तथापि नेपाल सरकारको मन्त्रीपरिषद्ले भने २०७५ सालमा आएर मात्र लैंगिक हिंसा विरुद्धको १६ दिने अभियानलाई सामाजिक सचेतना सहित प्रत्येक बर्ष सवै स्थानीय पालिका, प्रदेश तथा संघमा संचालन गर्ने निर्णय गरेको थियो ।
प्रत्येक वर्ष झैँ यस वर्ष पनि समुदाय स्तरदेखि अन्तर्राष्ट्रिय स्तरसम्म महिला हिंसा अन्त्यका लागि भइराखेका प्रयासप्रति ऐक्यबद्धता जनाउँदै ओरेक नेपालद्वारा “घर र समाजको ऐक्यबद्धता, लैंगिक हिंसा विरुद्ध शुन्य शहनशिलता”भन्ने मुख्य नाराका साथ समुदाय स्तरदेखि राष्ट्रिय स्तरसम्म विभिन्न कार्यक्रम आयोजना गरिँदैछ ।

अन्त्यमा,
महिलाविरुद्धको हिंसा संरचनागत विभेदको परिणाम हो । यस विभेदको अन्त्यका लागि राज्यका हरेक संरचनामा रहेको पित्तृसत्तात्मक सोच र मूल्य मान्यताको अन्त्य जरुरी छ । लैंगिक समानता, महिलाको आफ्नो शरिरमाथिको निर्णय र गतिशीलताको अधिकार सुनिश्चित नभएसम्म महिलाहरू स्वतन्त्र र मर्यादित जीवन यापन गर्न पाउने अधिकारबाट वञ्चित हुन्छन् ।

महामारी होस वा प्रकृतिक प्रकोप, जस्तोसुकै विषम परिस्थितिमा पनि हिंसा प्रभावित महिलाले आफूमाथि भएको हिंसालाई सहज रुपमा उजुरी गर्ने र न्याय पाउने वातावरण तयार गर्न सबै स्थानीय तह तथा निकायले उजुरी लिने र आवश्यक सेवा प्रदान गर्ने कार्यलाई संवेदनशीलताका साथ प्रभावकारी रूपमा सञ्चालन गरिनुपर्दछ । यसका लागि हटलाइन तथा हेल्पलाइन नम्बरहरूको यथाशिघ्र विस्तार गर्न आवश्यक छ ।महिलाले आर्थिक रूपमा सशक्त र स्वावलम्बी भएर जीवनयापन गर्न सक्ने अवस्थाको सिर्जनाका लागि उनीहरूको आन्तरिक र आर्थिक सशक्तिकरणका कार्यक्रम ल्याउन आवश्यक बजेटको विनियोजनसहित दिर्घकालिन नीतिगत व्यवस्था गरियोस् ।

सबैखाले हानिकारक परम्परागत अपराधको अन्त्यका लागि स्थानीयदेखि राष्ट्रियस्तरसम्म रणनीति बनाई प्रभावकारी रूपमा कार्यान्वयनमा ल्याईयोस् । साथै सरकार र राजनीतिक दल कै नेतृत्वमा यस्ता हानिकारक परम्परागत अभ्यासविरुद्ध आम सचेतनाका कार्यक्रमहरू व्यापक रुपमा सञ्चालन गरियोस् ।
महिला हिंसामध्ये पनि यौन हिंसा, बलात्कार प्रभावितहरू, खासगरी बालिका एवं किशोरीहरूका लागि सरकारी तहबाट उचित संरक्षण, मनोसामाजिक परामर्श सेवा, सुरक्षित आवास, गुणस्तरीय र सर्वसुलभ शिक्षा तथा रोजगार एवं जीविकोपार्जनको भरपर्दो माध्यमको सुनिश्चित गर्दै आत्मसम्मानसहितको सामाजिक पुनःएकिकरणको यथाशिघ्र व्यवस्था गरिनुपर्दछ । महिलाको शरीरलाई परिवार तथा समाजको इज्जतको रूपमा मात्रै हेर्ने अत्यन्तै हानिकारक र संकिर्ण सोचले महिलामाथि भइरहेका हिंसामा व्याप्त सामाजिक मौनताको संस्कृतिलाई निरन्तरता दिएको छ । यसका लागि विभेदपूर्ण सामाजिक संरचनाको रुपान्तरण गरी महिलामाथिका सम्पूर्ण भेदभावविरुद्ध शून्य सहनशीलताको नीतिलाई स्थानीयदेखि केन्द्रियस्तरसम्मका सम्पूर्ण संरचनामा प्रभावकारी रूपमा कार्यान्वयन गरियोस् ।

स्थानीयदेखि राष्ट्रियस्तरका न्यायिक एवं कानूनी निकायका प्रतिनिधिहरू महिला हिंसा र लैंगिक विभेद, शोषण र हिंसाप्रति संवेदनशील र सचेत बन्न आवश्यक छ । अधिकांश महिला हिंसाका घटनालाई कानूनी प्रक्रियामा लानुको सट्टा आपसी मेलमिलापमा लैजाने प्रवृत्तिको परिवर्तनमात्रै हैन अन्त्य हुनुपर्दछ । साथै पीडित÷प्रभावितको सुरक्षा र जीविकोपार्जन सुनिश्चित गर्ने गरी यस्ता घटनालाई सम्बोधन गर्नेतर्फ जोड दिनुपर्दछ ।
लैंगिक हिंसा विरुद्धका अभियानहरूले समाजमा परिवर्तन ल्याउने कार्य गर्दैछन्। यद्यपि अझै धेरै काम गर्न बाकी छ। यी अभियानहरूले लैंगिक समानता र मानव अधिकारको सम्मान गर्नका लागि संघर्ष जारी राख्नुपर्ने आवश्यकता रहेको छ। यस्ता अभियानहरूको प्रभावले लैंगिक हिंसा घटाउनका लागि सामाजिक चेतना र कानूनी प्रणालीमा सुधार ल्याउनमा मद्दत पु¥याउँछ। जसका कारण, भविष्यमा सबैको जीवनमा शान्ति, समानता र मानवताको सम्मान बढ्न सक्छ।